รศ. นพ. ชาญวิทย์ ตรีพุทธรัตน์

ภาควิชาจุลชีววิทยาคณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาลมหาวิทยาลัยมหิดล

“การวินิจฉัยการติดเชื้อ Epstein-Barr Virus ยังมีความท้าทายอยู่ แม้ว่าจะค้นพบไวรัสชนิดนี้มาแล้วถึง 47 ปี”

เชื้อ Epstein-Barr virus (EBV) ถูกค้นพบเมื่อปี พ.ศ. 2511 ว่าเป็นเชื้อก่อโรค Infectious mononucleosis ที่มักเป็นการติดเชื้อแบบไม่มีอาการหรือมีอาการไม่รุนแรงและหายได้เองในผู้ป่วยที่มีภูมิคุ้มกันปกติ¹ อาการอาจคล้ายโรคหวัด หูชั้นกลางอักเสบ ปวดท้อง ต่อมน้ำเหลืองรอบคอโต tonsillitis และ pharyngitis เป็นต้น การตรวจเลือดอาจพบมีระดับ liver enzyme สูงจาก hepatitis² และมี lymphocytosis ที่พบ atypical lymphocytes สูงขึ้นมาก (ภาวะmononucleosis อาจมีสาเหตุมาจากเชื้ออื่นๆ เช่น cytomegalovirus, human herpes virus 6, adenovirus, rubella virus, mumps virus, HIV, hepatitis A virus, influenza A และ B virus, และ Toxoplasma gondii การรักษาเป็นการรักษาตามอาการ ยังไม่มียาฆ่าเชื้อโดยตรง ในผู้ป่วยที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง อาการอาจจะรุนแรงขึ้น ตั้งแต่การมี benign B-cell hyperplasia ไปจนเห็นเป็นลักษณะคล้าย malignant lymphoma

พยาธิกำเนิดของ EBV เริ่มจากเชื้อเข้ามาที่ oropharynx จากการสัมผัสโดยตรงหรือการจูบ (มีชื่อโรคว่า Kissing disease ด้วย) เชื้อแบ่งตัวเพิ่มจำนวน genome ที่เป็น DNA ขนาด 186 kb ใน epithelial cells หรือ B cells และแพร่กระจายไปที่ส่วนอื่นๆของร่างกายโดย infected B cells เชื้ออาจเข้าสู่การเพิ่มจำนวนแบบ lytic cycle หรืออยู่เฉยแบบ latent infection ขึ้นอยู่กับการแสดงออกของ early genes หรือ late genes เชื้อถูกปล่อยออกมาจากร่างกายเป็นบางครั้งแล้วแพร่กระจายเป็นแบบ person to person ส่วนการติดต่อทางเลือด ทางเพศสัมพันธ์ หรือผ่านการเปลี่ยนอวัยวะพบได้น้อย แต่การป้องกันไม่ให้ได้รับเชื้อ EBV เลยตลอดชีวิตอาจจะเป็นไปไม่ได้

การตรวจทางห้องปฏิบัติการเพื่อการวินิจฉัยในผู้ป่วยปกติที่ต้องสงสัยว่าติดเชื้อ EBV ทำได้โดยการตรวจ heterophile antibodies จากคุณสมบัติการกระตุ้น B cells ให้สร้าง antibody หลายชนิดพร้อม ๆ กันขึ้นมาในกระแสเลือด ทำให้เกิด agglutination ของเม็ดเลือดแดงแพะ ม้า หรือวัวที่นำมาใช้ในการทดสอบ ซึ่งเป็นการตรวจที่ไม่จำเพาะต่อเชื้อ EBV การตรวจที่จำเพาะ ได้แก่การตรวจ immunofluorescence assay (IFA) ที่เป็นการตรวจหา EBV-specific antibodies ของผู้ป่วยต่อ EBV antigens บน EBV-infected B cell line ที่เพาะเลี้ยงในห้องปฏิบัติการหรือการตรวจหา IgM และ IgG ด้วยเทคนิค enzyme immunoassay (EIA) ที่มักเป็นวิธี ELISA การแปลผลเป็นในลักษณะของการตอบว่าผู้ป่วยเป็น 1. Acute/primary EBV infection (IgM antibody-positive), 2. เคยติดเชื้อมาแล้วแต่ไม่มีการติดเชื้อ EBV ในครั้งนี้ (IgG antibody-positive) และ 3. ผู้ป่วยไม่เคยได้รับเชื้อ EBV มาก่อน (no antibody detected) ดังตาราง

Heterophile antibodies	Atypical lymphocytes	VCA IgM	VCA IgG	การแปลผล
±	±	+	+	Acute infection
-	-	-	+	Past infection
-	-	-	-	No infection

VCA = viral capsid antigen

การตรวจสำหรับผู้ป่วยภูมิคุ้มกันบกพร่องที่ระบบภูมิคุ้มกันผิดปกติอาจจะมีผลการตรวจทาง serology tests ที่แปลผลไม่ได้ เช่น IgM ไม่ขึ้นในการป่วยแบบ acute/primary infection หรือไม่มี IgG antibody แม้ว่าจะเคยติดเชื้อมาแล้ว การตรวจทาง molecular ด้วยการทำ PCR เพื่อหา viral load อาจนำมาใช้ในการวินิจฉัยในผู้ป่วยกลุ่มนี้ซึ่งโดยทั่วไปทำได้โดยการส่ง plasma ของผู้ป่วยไปที่ห้องปฏิบัติการที่สามารถตรวจได้


References

1. Hess RD. Routine Epstein-Barr virus diagnostics from the laboratory perspective:still challenging after 35years. J Clin Microbiol. 2004; 42: 3381-7.
2. TanZH, PhuaKB, OngC, KaderA.Prolonged hepatitis and jaundice: a rare complication of paediatric Epstein-Barr virus infection. Singapore Med J. 2015 July; 56(7): e112–e115.